W dniu 12 marca 2022 roku w Dzienniku Ustaw opublikowano ustawę o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. Specustawa przyznaje obywatelom Ukrainy szereg praw, w szczególności legalizujących ich pobyt na terytorium Polski oraz ułatwiających podjęcie pracy lub uzyskanie świadczeń socjalnych, a nadto wprowadza nowe regulacje podatkowe. Poniżej prezentujemy wyciąg najważniejszych zmian wprowadzonych omawianą ustawą.

Jednocześnie zaznaczamy, że pomimo opublikowania ustawy w Dzienniku Ustaw dopiero dnia 12 marca 2022 roku, obowiązuje ona (z pewnymi wyjątkami) z mocą wsteczną – już od 24 lutego 2022 roku.

I. Podstawa legalności pobytu obywateli Ukrainy – wjazd bezpośrednio z terytorium Ukrainy 24 lutego lub później

W przypadku obywateli Ukrainy (i ich małżonków nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego), którzy przyjechali lub przyjadą do Polski 24 lutego 2022 roku lub później bezpośrednio z terytorium Ukrainy i deklarują zamiar pozostania w Polsce, ich pobyt będzie uznawany za legalny przez okres 18 miesięcy, liczonych od dnia 24 lutego 2022 roku, a więc do dnia 24 sierpnia 2023 roku.

Powyższa zasada nie znajdzie zastosowania dla Ukraińców, którzy posiadają:

1. zezwolenie na pobyt stały,
2. zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej,
3. zezwolenie na pobyt czasowy,
4. status uchodźcy,
5. ochronę uzupełniającą,
6. zgodę na pobyt tolerowany, a także, którzy:
7. złożyli w Rzeczypospolitej Polskiej wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej lub w imieniu których takie wnioski zostały złożone,
8. zadeklarowali zamiar złożenia wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej w Rzeczypospolitej Polskiej lub których takie deklaracje zamiaru dotyczą.

Aby pobyt obywatela Ukrainy na przywołanej wyżej uproszczonej podstawie był legalny, wystarczy, aby jego wjazd został zarejestrowany. Może to nastąpić:

1. przez komendanta placówki Straży Granicznej podczas kontroli granicznej (stempel w paszporcie albo wydanie innego dokumentu potwierdzającego wjazd do Polski),
2. w przypadku braku rejestracji zgodnie z lit. a) powyżej, przez Komendanta Głównego Straży Granicznej na wniosek obywatela Ukrainy złożony nie później niż 60 dni od dnia wjazdu na terytorium Polski w dowolnym urzędzie gminy lub miasta.

Co ważne i warte zapamiętania, obywatel Ukrainy straci uprawnienie do opisanego wyżej legalnego, ale niesformalizowanego pobytu, jeśli wyjedzie z Polski na okres dłuższy niż jeden miesiąc.

Osoba przebywająca w Polsce w opisany wyżej legalny sposób, może ubiegać się o nadanie numeru PESEL. Wniosek w tym zakresie powinien zostać osobiście złożony w urzędzie gminy lub miasta, a jego niezbędnym elementem jest złożenie odcisków palców.

Opisane wyżej uznanie legalności pobytu obywateli Ukrainy, których wjazd do Polski został zarejestrowany, znajduje również zastosowanie do obywateli Ukrainy, którzy w okresie od dnia 24 lutego 2022 roku opuścili Ukrainę, ale do Polski przybyli z terytorium innego kraju. Zasada ta dotyczy tylko tych Ukraińców, którzy posiadają Kartę Polaka. Przy braku Karty Polaka, do takiego obywatela Ukrainy będą stosowane przepisy dotychczasowe.

II. Podstawa legalności pobytu obywateli Ukrainy – wjazd przed 24 lutego

Do pobytu obywateli Ukrainy, który rozpoczął się przed 24 lutego 2022 roku, a więc przed rozpoczęciem obowiązywania ww. rozwiązań lub w przypadku których wjazd nastąpił z terytorium innego kraju niż Ukraina (dla osób bez Karty Polaka), obowiązują dotychczasowe przepisy pobytowe z tym jednak dodatkowym zastrzeżeniem, że wizy krajowe oraz zezwolenia na pobyt czasowy, których ostatni dzień ważności przypada na 24 lutego 2022 roku lub później ulegają wydłużeniu do dnia 31 grudnia 2022 roku.

III. Świadczenie pracy i prowadzenie działalności gospodarczej na terytorium Polski

Obywatele Ukrainy, których pobyt na terytorium Polski jest legalny na podstawie dotychczasowych przepisów lub na podstawie specustawy, mają prawo do:

1. wykonywania w Polsce pracy, jeżeli pracodawca powiadomi w terminie 14 dni od dnia podjęcia pracy powiatowy urząd pracy o powierzeniu wykonywania pracy danemu obywatelowi. Wskazane zawiadomienie powinno zostać złożone przy pomocy systemu teleinformatycznego – praca.gov.pl;
2. podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej w Polsce na takich samych zasadach jak obywatele polscy pod warunkiem uzyskania numeru PESEL; w sytuacji, gdy pobyt obywatela Ukrainy przestanie być legalny, taki przedsiębiorca zostanie wykreślony z Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.

IV. Dostęp obywateli Ukrainy do świadczeń

Szczególnym i dedykowanym Ukraińcom świadczeniem jest jednorazowe świadczenie pieniężne przeznaczone na utrzymanie, w szczególności na pokrycie wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej oraz opłaty mieszkaniowe w kwocie 300 zł. O takie świadczenie mogą ubiegać obywatele Ukrainy wpisani do rejestru PESEL – przed wójtem, burmistrzem lub prezydentem miasta właściwym ze względu na ich miejsce pobytu.

Ponadto, obywatele Ukrainy mają prawo do świadczeń:

1. opieki medycznej (z wyłączeniem leczenia uzdrowiskowego i rehabilitacji uzdrowiskowej), refundacji leków i zaopatrzenia w wyroby medyczne;
2. bezpłatnej pomocy psychologicznej, zapewnianej przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta gminy właściwej ze względu na miejsce pobytu obywatela Ukrainy;
3. rodzinnych;
4. wychowawczych, jeżeli zamieszkują z dziećmi w Polsce;
5. świadczenia dobry start, jeżeli zamieszkują z dziećmi w Polsce;
6. rodzinnego kapitału opiekuńczego, jeżeli zamieszkują z dziećmi w Polsce;
7. dofinansowania opłaty za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna.

Warto dodać, że ustalając prawo do świadczeń rodzinnych, uzależnionych od kryterium dochodowego, przy ustalaniu dochodu rodziny w przeliczeniu na osobę nie uwzględnia się członka rodziny, który, zgodnie z oświadczeniem ubiegającej się o te świadczenia, nie przebywa na terytorium Polski.

V. Pomoc dla Ukrainy w kosztach uzyskania przychodu

Specustawa wprowadza również nowe regulacje do ustawy PIT oraz ustawy CIT. Zgodnie z nowym art. 52zf w ustawie PIT oraz art. 38w w ustawie o CIT, kosztami uzyskania przychodów są koszty wytworzenia lub cena nabycia rzeczy lub praw będących przedmiotem darowizn przekazanych w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do dnia 31 grudnia 2022 r. na cele związane z przeciwdziałaniem skutkom działań wojennych na terytorium Ukrainy:

1. organizacjom pozarządowym oraz pożytku publicznego lub równoważnym organizacjom określonym w przepisach regulujących działalność pożytku publicznego obowiązujących na terytorium Ukrainy,
2. jednostkom samorządu terytorialnego,
3. Rządowej Agencji Rezerw Strategicznych,
4. podmiotom wykonującym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub na terytorium Ukrainy działalność leczniczą lub działalność z zakresu ratownictwa medycznego

– o ile koszty wytworzenia lub cena nabycia nie zostały zaliczone do kosztów uzyskania przychodów, w tym poprzez odpisy amortyzacyjne.

Nadto, za koszt uzyskania przychodów należy uznać koszty poniesione z tytułu nieodpłatnego świadczenia, którego celem jest przeciwdziałanie skutkom działań wojennych na terytorium Ukrainy, realizowanego w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do dnia 31 grudnia 2022 r. na rzecz podmiotów wyżej wymienionych, o ile nie zostały zaliczone do kosztów uzyskania przychodów, w tym poprzez odpisy amortyzacyjne.

Dla podatników podatku CIT należy nadmienić, że w ich przypadku, opisane wyżej koszty uzyskania przychodów poniesione w ww. okresie, nie będą podlegać uwzględnieniu dla celów obliczenia straty oraz udziału dochodów w przychodach, o których mowa w art. 24ca ust. 1 ustawy o CIT (minimalny podatek dochodowy od osób prawnych).

VI. 0% VAT dla świadczeń pomocowych

Jednocześnie przypominamy, że od dnia 24 lutego 2022 roku obowiązuje rozporządzenie Ministra Finansów wprowadzające stawkę 0% dla nieodpłatnych dostaw towarów lub świadczenia usług na cele związane z pomocą ofiarom działań wojennych w Ukrainie.

Stawką 0% objęte są świadczenia realizowane na rzecz wprost wskazanych trzech podmiotów:

1. Agencji Rezerw Strategicznych,
2. podmiotów leczniczych oraz
3. jednostek samorządu terytorialnego.

Co istotne, stawka 0% VAT będzie miała zastosowanie pod warunkiem zawarcia pisemnej umowy pomiędzy podatnikiem a jednym ze wskazanych wyżej podmiotów, z której będzie wynikało, że darowane towary lub usługi będą związane z pomocą poszkodowanym w wyniku rosyjskiej agresji na Ukrainę.

Rozporządzenie wprowadzające obniżoną stawkę VAT obowiązuje do 30 czerwca 2022 roku. Ministerstwo Finansów nie wyklucza przedłużenia stosowania ww. rozwiązania na dalszy okres.

Akty prawne:

• ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U.2022.583 z dnia 2022.03.12);
• rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 marca 2022 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie towarów i usług, dla których obniża się stawkę podatku od towarów i usług, oraz warunków stosowania stawek obniżonych (Dz.U.2022.531 z dnia 2022.03.04);